Met deze bouwhistorische verkenning kon een tipje van de sluier worden opgelicht van de grotendeels in nevelen gehulde geschiedenis van het bedreigde Huis Rijswijk. Bij de vele vraagtekens over de vroegere functie en de ouderdom werd in elk geval duidelijk dat het hier om een zeer atypische havezate gaat.

In eerdere onderzoeken is verondersteld dat het huidige hoofdgebouw een restant is van een vroeg 16de-eeuwse poorttoren waartegen later in die eeuw een woonvleugel is gebouwd. De late datering volgde uit het relatief kleine steenformaat en de 'renaissancevensters' in de vleugel.

Dikke muren

Maar een 16de-eeuwse oorsprong staat op gespannen voet met het sobere, verdedigbare uiterlijk en de dikke muren - met in één daarvan een voor deze periode wel erg ouderwetse muurtrap. Dergelijke kenmerken wijzen meer richting een bouwtijd in de 14de- of vroege 15de eeuw, toen het wegens de geringe rol van het vuurgeschut nog zinvol was gebouwen met dikke muren neer te zetten. De kleine steenformaten en zandstenen kruisvensters komen in die periode overigens al geregeld voor.

Uit het veldonderzoek bleek bovendien dat de toren en vleugel niet afzonderlijk zijn opgetrokken. Ook behoorde de (later dichtgezette) poortdoorgang mogelijk niet tot de originele opzet.

Langerekte D

Het bouwwerk maakte deel uit van een veel groter complex en stond op een omvangrijk omgracht en mogelijk ommuurd terrein in de vorm van een langgerekte letter D. Die onregelmatige aanleg lijkt thuis te horen in een nog eerdere periode. Want de laatmiddeleeuwse versterkingen van de lage adel, tot welke groep de bewoners van Rijswijk moeten hebben behoord, hadden doorgaans een rechthoekig grondplan en bescheiden afmetingen.

Tiendschuur

Ook bijzonder: tegen het huis was reeds vroeg een forse landbouwschuur gebouwd - mogelijk een tiendschuur. Het roept de vraag op of Rijswijk wel een 'gewoon' feodaal kasteel was. Daar stonden stallen en schuren immers steevast op de voorburcht of het voorhof - de adel mocht zich niet bezighouden met de landbouw.

Tempeliers en Johannieters

Rijswijk vertoont dan ook de nodige overeenkomsten met versterkte commanderijen, zoals die onder meer in Frankrijk nog te vinden zijn. Deze geestelijke kastelen hadden vaak een ruime opzet, terwijl er ook agrarische bouwwerken op het hoofdterrein stonden. Opmerkelijk is dat direct aan de Rijswijkse Akkers percelen grensden die aan de Tempeliers en hun ‘erfgenamen’ de Johannieters hebben toebehoord. Op een steenworp afstand lag bovendien het Angeroyse Veer, de belangrijkste oversteekplaats over de Rijn op de route naar Keulen.

Veranderde rivierloop

Toeval? Of hielden deze geestelijke ridderordes – beschermers van pelgrims en andere reizigers – vanuit Rijswijk toezicht op het reizigersverkeer? Het zou in elk geval verklaren waarom het kasteel pas rond 1400 in verband kan worden gebracht met een particuliere eigenaar. Toen veranderde de rivier namelijk zijn loop en verloor het veer zijn betekenis.

Verlaagd en gelijkgetrokken

Jammer genoeg is in de 19de eeuw de gracht gedempt en werd het pand op weinig subtiele wijze verlaagd en gelijkgetrokken. Het voorname karakter ging daardoor verloren. Maar een kundig uitgevoerde restauratie zou hier wonderen kunnen verrichten. Met name het interieur laat nog tal van waardevolle elementen zien – uit de middeleeuwen en de 16de eeuw, maar ook uit latere periodes waarin het gebouw in gebruik was als boerderij.